(Passiflora foetida. L)
Lạc tiên là một loại dây mọc leo, thân mềm, trên có rất nhiều lông mềm. Lá mềm, mọc so le, hình tim, dài 6-10cm, rộng 5-8cm, mép lượn sóng và xẻ hơi sâu thành 3 thuỳ, đáy lá hình tim, mép lá có lông mịn, cuống lá dài 7-8cm. Đầu tua cuống thành lò xo. Hoa đơn độc, 5 cánh màu trắng hay hơi tím nhạt, đường kính 5,5cm lá đài màu trắng phía dưới có gân xanh, dưới lá đài có 3 gân chính với những gân phụ trông như lá mà không có phiến chỉ có gân lá không thôi. Một đĩa có 2 tầng tua, mặt tua trên có màu tím trong vàng, trong cùng có lông mịn. Trụ cao có đầu tim đỏ, 5 nhị có bao phấn màu vàng gục xuống dưới. Quả hình trứng dài 2-3cm. Mùa hoa 4- 5, mùa quả 5-7 .
1. Tên gọi khác: cây lạc, cây nhãn lồng (Nam bộ); lồng đèn, hồng tiên, long châu quả, mắt mát (Đà Lạt); 龍珠果, 毛西番莲属 (Trung Quốc)
2. Tên khoa học: Passiflora foetida L. họ Passifloraceae
3. Bộ phận dùng: Toàn cây, bỏ rễ.
4. Nơi sống và thu hái:
Ở Việt Nam: Mọc hoang ở khắp nước ta.
Ở các nước khác: Có gặp ở vùng nhiệt đới Nam Trung Quốc, Lào, Campuchia,…
5. Phương pháp bào chế và bảo quản
Rửa sạch, loại bỏ tạp chất (đất, cát,…),phơi khô, bảo quan nơi khô ráo.
6. Mô tả dược liệu:
Đoạn thân rỗng dài từ 5-7cm, mang tua cuốn và lá. Thân và lá có lông. Lá màu lục hoặc hơi vàng,thân vàng nhạt. Lá hình tim, mép có răng cưa. Tua cuốn mọc mép lá.
7. Thành phần hóa học
Trong Passiflora incarnata L. có tới 0,09% alcaloid toàn phần (tính theo harman) gồm harman, harmin, harmol và harmalol, harmalin.
Ở lá và hoa có 1,5 – 2,1%, ở cây có 0,2 – 0,85% flavonoid, trong đó có saponarin, saponaretin và vitexin.
Ngoài ra, còn có dẫn chất coumarin, saponin, các acid amin, các chất đường Alcaloid, Saponin, flavonoid, cumarin; quả chín có đường.
8. Tác dụng dược lý
Alcaloid toàn phần chiết từ cây lạc tiên đã được chứng minh là có tác dụng làm giảm hoạt động của chuột nhắt trắng được kích thích do dùng cafein và kéo dài thời gian gây ngủ của hexobarbitan.
Theo tài liệu Ấn Độ, quả lạc tiên chín có thể ăn được nhưng lúc còn xanh thì độc vì có chứa glycosid cyanogenetic.
Ở các nước Châu Âu, người ta dùng cây Passiflora coerulea và P. incarnata. P. coerulca được coi là có tác dụng an thần, chống co thắt. P. incarnata đã được ghi trong từ điển Pháp cũng là thuốc an thần và chống co thắt.
9. Lạc tiên trong y học cổ truyền
Khí vị: Vị ngọt hơi đắng, là thuốc âm, trầm mà giáng xuống.
Quy kinh: Túc quyết âm Can, Túc Dương Minh Đởm, Thủ Thiếu Âm Tâm
Công năng: An thần, thanh nhiệt trung tiêu
Chủ trị: Can nhiệt hun đúc tâm hỏa: Mất ngủ, tim hồi hộp, phiền muộn,lo lắng, háo khát, mắt đỏ.
Kiêng kỵ: Không dùng quả xanh làm thuốc vì có độc
Liều dùng: 8-24g săc uống hoặc nấu thành cao.
10. Ứng dụng lâm sàng
1. Mất ngủ: Lạc tiên 8-16g sắc uống. Có thể phối hợp với Toan Táo Nhân Thang hoặc dùng độc vị.
2. viêm da ghẻ, ngứa: Nấu dây lạc tiên với nước dùng để tắm rửa.
3. Hỗ trợ điều trị hành kinh sớm: Ngọn non lạc tiên, nấu canh ăn.
4. Chữa lỵ: Quả Lạc tiên 60g, sứ quân tử 12g sắc lấy nước,uống trước bữa ăn.
11. Phân biệt các loại cây khác
Lạc tiên Nam Bộ (Passiflora cochinchinensis Spreng) cũng là cây leo nhưng cành hơi dẹt, có khía rãnh. Lá thuôn hẹp, gốc lá và đầu lá hơi tròn, mép nguyên, mặt trên nhẵn, mặt dưới có ít lông. Cụm hoa màu trắng. Quả nhỏ hình trứng nhẵn. Cây này không được dùng làm thuốc an thần như lạc tiên nói trên.
Lạc tiên tây (P. incarnata L.): là dây leo, dài đến 9 – 10m. Thân có rãnh dọc, vỏ màu xám nhạt, sau chuyển màu đỏ tía, khi non có lông mịn. Lá mọc so le, ba thùy, mép có răng cưa, có tua cuốn ở kẽ lá. Hoa to, màu trắng, thơm, có cuống dài, màu tím hoặc hơi hồng. Quả hình trứng. Khi chín có màu vàng. Quả có vị chua, chứa vitamin. Có tác dụng bổ mát, giải nhiệt.
Lạc tiên trứng, còn gọi là dây mát (P. edulis Sím): Là dây leo, mảnh, dài hàng chục mét. Thân mềm, hình trụ, có rãnh dọc, nhiều lông thưa. Lá mọc so le, chia 3 thùy, nhẵn, mép khía răng cưa, gốc lá hình tim, có hai tuyến nhỏ, đầu lá nhọn. Hoa mọc riêng ở kẽ lá, có cuống dài, màu trắng. Quả mọng hình trứng, khi chín màu da cam. Ở nước ta, dây mát mọc hoang ở vùng Kỳ Sơn, Nghệ An. Dây mát cho quả thơm ngon, vỏ quả chứa nhiều vitamin C, axít hữu cơ, tanin, đường, các nguyên tố vi lượng: Si, K, P… Dịch quả cũng chứa nhiều vitamin C, tinh dầu, axít amin và β- caroten. Quả lạc tiên trứng được dùng làm thực phẩm, pha chế đồ uống, đồ hộp, bánh kẹo, kem, đồ tráng miệng sau bữa ăn và làm thuốc bổ có tác dụng kích thích thần kinh và giúp cho việc tiêu hóa được tốt hơn.